ملاحظاتی ‌ ‌‌‌پیـرامون‌ «اعلامیه جهانی اخلاق زیستی و حقوق بشر»

دکتر ناصر قربان‌نیا*

گروه حقوق،دانشگاه مفید،قم

چکیده

زمینه:امروزه‌ فناوری‌ زیستی هـم در سـطح مـلّی و هم در سطح بین المللی توسعه یافته است.در پرتو‌ سرعت پیشرفت فناوری زیستی،احترام به اصول اخـلاق زیستی هم به یک ضرورت تبدیل‌ شده است.اعلامیه حقوق بشر‌ و برنامه عمل ویـن(3991)در بند یازده تصریح مـی‌کند:«پیشرفت خـاص،به ویژه در طب زیستی و علوم حیاتی و در فناوری اطلاعات ممکن است به طور بالقوه عواقب نامطلوب برای تمامیت،کرامت و حقوق انسانی‌ افراد داشته باشد و[ازاین‌رو] درخواست می‌کند برای تضمین احترام کامل به حقوق بـشر و منزلت انسانی در این حوزه‌های مورد توجه جهانی،همکاری بین المللی صورت گیرد.»کنفرانس عمومی یونسکو در حوزه‌های مرتبط‌ با‌ اخلاق زیستی اقدامات قابل توجهی مبذول کرده است.اعلامیه جهانی ژنوم انسانی و حقوق بشر و اعلامیه بـین المـللی داده‌های ژنتیک انسانی،دو اعلامیه صادره توسط یونسکو هستند که از اتقان،انسجام،شفافیت و جامعیت‌ برخوردارند.

نتیجه‌گیری:اعلامیه جهانی اخلاق زیستی و حقوق بشر،ایراداتی دارد که از آن جمله می‌توان به ضعف ساختاری،بی‌توجهی به تعهد اشخاص حقیقی، ضعف در بیان اهـداف،تبیین نـادرست اصول حاکم بر‌ اخلاق‌ زیستی،نقص در بیان اصل عدم تبعیض و اهتمام مفرط به رضایت آزادانه اشاره نمود.مقدمه، قلمرو و اهداف اعلامیه به درستی تبیین نشده است.اصول بنیادین اخلاق زیستی می‌بایست بـه نـحو‌ شفاف‌ و محققانه بیان گردد.اعلامیه به تعهد‌ اشخاص‌ حقیقی،کم‌ توجهی نموده و منحصرا دولت‌ها را مخاطب قرار داده است.یکی دیگر از مهمترین اشکالات اعلامیه،عدم توجه به امکان تحدید اراده در‌ پرتو‌ کرامت‌ انسانی است.

کلید واژه‌ها:

اخلاق زیستی،حقوق بشر،علوم زیـستی،کرامت انسانی.

سرآغاز

پیـشرفت‌ در‌ زیـست‌شناسی،پزشکی و علم ژنتیک و ضرورت اهتمام بـه رهـنمودهای اخـلاقی و اوامر قانونی منجر به توسعه اخلاق زیستی گردیده‌ است.اخلاق‌ زیستی‌ از سوء استفاده‌های احتمالی و عواقب نامطلوب برای تمامیت،شأن منزلت‌ و حقوق انسان پیـشگیری مـی‌کند و رعـایت آن می‌تواند تضمین نماید که پیشرفت علمی و فناوری در خـدمت‌ بـشریت‌ قرار‌ گیرد و حقوق بشر،منزلت انسان و آزادیهای اساسی او را نقض‌ نکند.‌ امروزه فناوری زیستی هم در سطح ملی و هم در سطح بین المـللی تـوسعه یـافته است.در‌ پرتو‌ سرعت‌ پیشرفته فناوری زیستی،احترام به اصول اخلاق زیـستی هم به یک ضرورت تبدیل‌ شده‌ است.در‌ بسیاری از کشورها کمیته‌های ویژه ملی به منظور توجیه،مشاوره و تهیه مقرراتی در ایـن‌ زمـینه‌ ایـجاد‌ شده است‌1.در سطح بین المللی گروه مشاورین اخلاق فناوری زیستی،توسط کـمیسیون اروپایـی تشکیل گردیده‌ و یونسکو کمیته بین المللی اخلاق زیستی را ایجاد نموده است 1.کمیسیون حقوق بشر‌ در‌ قطعنامه‌ 5991/28 خـود در زمـینه حـقوق (*)نویسنده مسئوول:نشانی الکترونیکی: ghobannia این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

بشر و اخلاق زیستی،نیاز‌ به‌ تهیه اخلاق مربوط به علوم حـیاتی در سـطح مـلی و بین المللی،همچنین نیاز‌ به‌ همکاری‌ بین المللی به منظور تضمین انتفاع بشریت از علوم حـیاتی را مـورد تـأکید قرار داده‌ است.

اتحادیه اروپایی و شورای اروپا نقش فعالی در پیشرفت اخلاق زیستی در‌ سطح‌ منطقه‌ای‌ ایفاء مـی‌کند.در سـال 6991 کمیته وزرای شورای اروپا مقاوله‌نامه حمایت از حقوق بشر و کرامت‌ انسانی‌ را‌ با توجه به کاربرد زیـست‌شناسی و عـلوم پزشـکی به تصویب رساند.این مقاوله‌ نامه،حاوی‌ اصول مهمی است.چنانکه،در ماده 2 تصریح می‌کند منافع و رفاه بـشریت بـاید بر منافع جامعه و نیز‌ علم غلبه داشته باشد.هر گونه مداخله در زمینه سلامتی،از جـمله تـحقیق بـاید‌ مطابق‌ الزامات و معیارهای حرفه‌ای مربوط انجام گیرد.

از‌ جمله‌ اصولی که به عنوان اصول اخلاق زیستی‌ در‌ ایـن مـقاوله‌نامه تعبیه شده است عبارتند از:الزام به کسب رضایت آزادانه و آگاهانه‌ از‌ فرد در برابر هـرگونه مـداخله‌ در‌ زمـینه سلامت‌ وی،احترام‌ به‌ زندگی خصوصی افراد،ممنوعیت اخذ عضو از‌ یک‌ فرد زنده برای پیوند مگر بـرای کـمک بـه درمان دریافت‌کننده،ممنوعیت کسب درآمد‌ از‌ جسم انسان و اجزاء آن.

در‌ میان اسناد حقوق بشری،یک‌ سـند‌ الزامـ‌آور و یک اعلامیه پر‌ اهمیت،حکمی‌ را در خود دارند که با اخلاق زیستی مرتبط است.ماده 7 میثاق بین‌ المللی‌ حقوق مـدنی و سـیاسی پس‌ از‌ تصریح‌ بر این‌که«هیچ کس‌ نباید‌ به شکنجه یا مجازات‌ و رفتار ظـالمانه،خوارکننده و یـا غیرانسانی محکوم گردد»اشعار می‌دارد:«به ویژه هیچ فـردی نـباید بـدون رضایت‌ مجبور‌ گردد که مورد آزمایشات عـلمی و پزشـکی‌ قرار گیرد»2‌ و 31.

اعلامیه حقوق بشر و برنامه عمل وین در بند 11 خود در این باره حـکم روشـنی دارد:«پیشرفت‌های خاص به‌ ویژه‌ در طـب زیـستی و علوم حـیاتی‌ و در‌ فـن‌آوری‌ اطـلاعات‌ ممکن است به‌ طور‌ بالقوه عـواقب نـامطلوب برای تمامیت،کرامت و حقوق انسانی افراد داشته باشد و[از این‌رو]درخواست می‌نماید برای تضمین‌ احـترام‌ کـامل‌ به حقوق بشر و منزلت انسانی در‌ ایـن‌ حوزه‌های‌ مورد‌ توجه‌ جـهانی،همکاری‌ بـین المللی صورت گیرد»4.

کنفرانس عمومی یـونسکو نـیز در حوزه‌های مرتبط با اخلاق زیستی اقدامات قابل توجهی مبذول داشته است.کنفرانس در نوامبر 7991 اعـلامیه جـهانی ژنوم انسانی‌ و حقوق بشر5و در اکـتبر 3002«اعـلامیه بـین المللی داده‌های ژنـتیک انـسانی‌6را به تصویب رسانده اسـت.از حـیث شکل و محتوا کمترین ایراد را می‌توان بر این دو اعلامیه وارد کرد مگر‌ از‌ منظر بنیادهای نظری کـه بـر آن مبتنی شده‌اند.با پذیرش مبانی مورد قـبول تـدوین‌کنندگان 2 اعلامیه،جای ایـراد چـندانی بـاقی نمی‌ماند. اما اعلامیه‌ای کـه در تاریخ 91 اکتبر 5002 میلادی به‌ اتفاق‌ آرا به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسیده است و به«اعلامیه جهانی اخـلاق زیـستی و حقوق بشر»7مرسوم است،دارای ایرادات محتوایی و شـکلی اسـت،درحالی‌که انـتظار‌ مـی‌رفت‌ بـسان دیگر اعلامیه‌های مـصوب کـنوانسیون‌ از‌ اتقان،انسجام،شفافیت و جامعیت برخوردار باشد.

در این مقاله به بررسی مهمترین ایرادهای وارد بر این اعلامیه می‌پردازیم:

1-عنوان اعلامیه:

بی‌گمان تدوین‌کنندگان با تـحقیق و بـررسی‌ دقـیق‌ برای اعلامیه، عنوان برگزیده‌اند،ولی‌ عنوان‌ برگزیده نـادرست یـا دسـت کـم مـبهم مـی‌نماید.در چنین عنوانی که در زبان انگلیسی بسیار رایج است و در فارسی هم کاربرد دارد،قصد آن است که دو چیزی که با ẓandẒ‌ و یا «و»همنشین می‌شوند،باهم سنجیده شوند،نسبت آن دو بررسی شود،یا یکی از منظر دیـگری مورد بررسی قرار گیرد.

مثلا وقتی می‌گوییم«حقوق بشر و حقوق بشردوستانه»می‌خواهیم نسبت آن دو را باهم بسنجیم،وقتی«دین و حقوق‌ بشر»را بکار‌ می‌بریم،می‌خواهیم بررسی کنیم دین و حقوق بشر چه نگاهی به یکدیگر دارند،وقتی عنوان«حق حیات و مجازات اعدام»را‌ بـرمی‌گزینیم مـی‌خواهیم بحث کنیم آیا حق حیات با مشروعیت مجازات اعدام‌ سازگار‌ است‌ یا با ممنوعیت آن ملازمه دارد وقتی نام«ژنوم انسانی و حقوق بشر»را بر اعلامیه‌ای می‌نهیم،قصد داریم تحفظات ‌‌نظام‌ حقوق بشر را نـسبت بـه دست‌ورزی،استفاده، پژوهش و...در امر ژنوم انسانی بیان کنیم.اما‌ عنوان‌ منتخب‌ برای این اعلامیه نه این معنا را دارد و می‌تواند داشته باشد و نه معنای‌ روشن و قابل فـهم دیـگر.برپایه آنچه از ترکیب«اعلامیه جهانی اخلاق زیـستی و حـقوق‌ بشر»می‌فهمیم،باید مراد این باشد‌ که‌ چه نسبتی میان اخلاق زیستی و حقوق بشر وجود دارد،یا حقوق بشر چه نگاهی نسبت به اخلاق زیستی دارد و یا بـالعکس.ولی مـتن اعلامیه نشان می‌دهد کـه هـیچ یک از این‌ سه امر مراد نیست.

آنچه را که تدوین‌گران اعلامیه اراده کرده‌اند عبارت است از بررسی ارتباط و نسبت سه امر با یکدیگر:علوم و مسائل زیستی،اخلاق و حقوق بشر.در واقع اعلامیه می‌خواهد‌ به‌ نوعی،اخلاق از یکسو و قـواعد حـقوق بشر را از سوی دیگر بر حوزه‌های پزشکی،علوم زیستی و فنّاوریهای مربوط،حاکم سازد.بنابراین،به نظر می‌رسد چیزی مانند عنوان ذیل مناسب اعلامیه است تا کاملا‌ گویا‌ و مطابق با متن باشد:

«اعلامیه جهانی علوم زیستی،اخلاق و حـقوق بـشر»و یا«اعلامیه صـیانت از اخلاق و حقوق بشر در به کارگیری پزشکی،علوم زیستی و فناوریهای مرتبط با آن»

2-مقدمه اعلامیه:

مقدمه اعلامیه هرچند زیباتر از متن اصلی اعـلامیه تنظیم شده است، اما از جهاتی دارای ایراد به نظر می‌رسد:

الف)مقدمه بسیار مـفصل اسـت و چـنین روشی در اعلامیه‌نویسی مألوف‌ و متعارف‌ نیست.اعلامیه‌ها و کنوانسیون‌های بین المللی‌ مقدمه‌ای‌ با‌ این تفصیل ندارند.حتی اعلامیه 3991 حقوق بشر و بـرنامه ‌ ‌عـمل وین که تقریبا اغلب حوزه‌های حقوق بشر را در خود دارد‌ و مفصل‌ترین‌ متن را در بین اعلامیه‌ها و مـعاهدات حـقوق‌ بـشری‌ به خود اختصاص داده است،مقدمه‌ای بسیار کوتاهتر دارد.

ب)در مقدمه اعلامیه همانند قوانین اساسی کشورها،بنیادهای نظری، اصـول موضوعه‌ی مورد‌ اتفاق‌ و نیز آرمان‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد. درست است که در‌ مـقدمه اعلامیه‌ها و معاهدات به اسـناد بـین المللی اشاره می‌شود،ولی به مهمترین و مرتبطترین آن‌ها نه به تمام‌ اسناد‌ سابق‌ التصویب.ولی در مقده این اعلامیه گویا هیچ سندی نادیده گرفته نشده‌ است.در‌ مقدمه حتی از اسنادی یاد شده است که هـیچ ربطی با اخلاق زیستی،علوم زیستی،پزشکی و فناوریهای‌ مربوط‌ ندارد.‌ به نظر می‌رسد باید تنها اسنادی مورد اشاره قرار گیرد که ارتباطی‌ با‌ متن‌ اعلامیه دارد و یا مثلا اگر ماده خاص و یا اصلی مـهم مـورد تاکید‌ در‌ یک‌ سند خاص(مثلا اصل عدم تبعیض)مورد توجه است،به نحو روشن و شفاف به همان ماده‌ یا‌ اصل اشاره شود.

ج)پاره‌ای از امور که جزء مسائل اصلی مورد تأکید در‌ متن‌ اعلامیه‌ است،در مـقدمه نـیز آمده است و این خلاف روشن معقول و متعارف مقدمه نویسی‌ است.مثلا‌ در مقدمه بر اصل آزادی علوم و پژوهش و نقش آن در بهبود‌ کیفیت‌ زندگی‌ و نیز عدم جواز بی‌توجهی به کرامت انسانی و احترام جهانی نـسبت بـه حقوق بشر‌ و آزادایهای اساسی در خلال پیشرفت‌ها تأکید شده است،درحالی‌که یکی از مسائل اصلی‌ اعلامیه‌ است.

جای این حکم مهم که«تنوع فرهنگی به عنوان منبع تبادل،نوآوری و خلاقیت برای بشر ضروری است‌ و به‌ مـفهومی مـیراث مـشترک بشریت محسوب می‌شود،ولی این تـنوع نـباید حـقوق بشر و آزادیهای‌ اساسی او را مخدوش سازد.»در متن اعلامیه است،نه مقدمه.درحالی‌که در مقدمه آمده است.همچنین است تأکید بر‌ همکاری‌ بین المللی و نیز استفاده بـدون تـبعیض تـمام افراد بشر از دستاوردهای‌ علوم‌ زیستی که مقدمه جـای مـناسب برای آن‌ نیست.

د)به‌ نظر می‌رسد در مقدمه این اعلامیه مناسب‌ است‌ به ارزشهای مورد اتفاق ادیان و مذاهب در حوزه علوم و مـسائل زیـستی‌ و نـیز اصول و ارزش‌های اخلاقی‌ بویژه‌ با توجه‌ به‌ شأن‌ فرهنگی یـونسکو اشاره شود.

3-قلمرو اعلامیه

به‌ نظر‌ می‌رسد افزون بر ضرورت ارائه تعریفی از اخلاق و علوم زیستی، لازم‌ است‌ دامنه علوم زیستی نیز بـه طـور‌ شـفاف تعیین گردد،در حالی‌ که‌ اعلامیه نه تنها تعریفی از‌ علوم‌ زیستی بـه دسـت نداده،دامنه آنرا نیز روشن نکرده است.

صرف‌نظر از این نکته،اشکال‌ اساسی‌ به بند 2 ماده 1 اعلامیه‌ وارد‌ است.این بند تـصریح‌ مـی‌کند:«این‌ اعـلامیه دولت‌ها را مخاطب‌ قرار‌ می‌دهد...»بنابراین در این اعلامیه به سبک و سیاق کنوانسیون‌های حقوق بـشری،دولت‌ها مـخاطب قـرار گرفته‌اند.

درست‌ است که علی الاصول در حوزه‌ بشر‌ دولت‌ها معتقدند‌ و متعهد‌ دانستن افراد در نظام‌ بـین المـلل حـقوق بشر جنبه استثنایی دارد و تنها در چند معاهده مورد توجه قرار‌ گرفته‌ است،8اما در مواردی حقوق بـشر تـوسط‌ افراد‌ نقض‌ می‌شود‌ و گزاردن تعهد بر‌ عهده‌ افراد انسانی در نظام بین الملل حـقوق بـشر امـکان‌پذیر است‌9.از همین روست که در پاره‌ای از‌ اسناد‌ بین‌ المللی بر مسؤولیّت افراد تأکید شده اسـت‌01‌ و 11.

در‌ ایـن‌ اعلامیه‌ به دلایل ذیل،افزون بر دولت‌ها،باید افراد،گروهها، سازمان‌ها،موسسات و شرکتهای خصوصی نیز مخاطب و مـتعهد شـمرده شوند:

1-مـوضوع اعلامیه حوزه‌ای است که عمدتا توسط افراد،گروهها و نهادها نقض‌ می‌شود.

2-اگرچه تعهد به رعایت حقوق بـشر،علی الاصـول بر عهده دولت‌ها است، اما رعایت موازین و اصول اخلاقی،بیشتر از دولت‌ها متوجه افـراد اسـت. 3-پارهـ‌ای از موارد مندرج در اعلامیه همچون‌ مسئولیت‌های‌ پژوهشگران می‌تواند به افراد برگردد.

گفتنی است اعلامیه تصریح کرده اسـت کـه ایـن اعلامیه،عند الاقتضاء تصمیمات و عملکرد افراد،گروهها،موسسات و شرکت‌ها را هدایت می‌کند،ولی پرواضح،است که این نـه یـعنی‌ متعهد‌ دانستن افراد و گروهها،به ویژه آنکه در صدر بند 2 ماده 1 تصریح شده است که«این اعلامیه دولت‌ها را مـورد خـطاب قرار می‌دهد.»چنانکه‌ در‌ موارد مختلف بر الزامات و تعهدات‌ دولت‌ها تأکید شده است.

4-اهداف اعلامیه

پاره‌ای از امـور کـه به عنوان اهداف اعلامیه تلقی شده‌اند،درواقع نـفس اعـلامیه یـا راهکار دستیابی به هدفند نه هدف.هدف‌ عـبارت‌ اسـت از غایتی که‌ تدوین‌کنندگان‌ با تدوین اعلامیه قصد رسیدن به آن را دارند، مثلا دستیابی بـه بـرابری جنسیتی در حوزه مسائل زیستی،توسعه آزادی پژوهـش در حـوزه مسائل زیـستی،تضمین احـترام بـه حیثیت انسانی، حقوق بشر‌ و آزادیهای اسـاسی،و حـاکم شدن اصول اخلاقی در پژوهش‌ه‌ا

و استفاده از دستاوردهای علمی.اما در اعلامیه،تدوین چارچوبی جهانی از اصول و مقررات راهـنما بـرای دولت‌ها در امر قانون‌گذاری و سیاست‌گذاری یا تـدوین‌ اسناد‌ دیگری در‌ زمینه اخـلاق زیـستی،هدف به شمار آمده است.تدوین چـارچوب،اصول و مـقررات راهنما نمی‌تواند هدف اعلامیه باشد.اگر تدوین چارچوب‌ هدف است،به مجرد تدوین اعلامیه تـحقق یـافته است.به رسمیت شناختن اهمیت‌ آزادیـ‌ پژوهـش‌های‌ عـلمی و دستاوردهای ناشی از پیـشرفت‌های عـلوم و فناوری را به رغم اهـمیتی کـه دارد نمی‌توان هدف ‌‌تلقی‌ کرد.آنچه هدف است عبارت است از توسعه آزادی در پژوهش‌های علمی با حفظ‌ اصـول‌ اخـلاقی‌ و احترام به کرامت انسانی و حقوق بـشر.تأکید بـر اهمیت تـنوع زیـستی و مـحافظت آن‌ به عنوان نـگرانی مشترک بشر،اگرچه پراهمیت است،اما هدف اعلامیه نیست.جالب است که چنین‌ تأکیدی در مقدمه نیز‌ صورت‌ گـرفته اسـت.اموری چون تأکید،تشویق و به رسمیت شناختن نـمی‌تواند هـدف یـک اعـلامیه بـه شمار روند،چه آنـکه در ایـن صورت به مجرد تدوین و تصویب اعلامیه،هدف تحقق خواهد یافت.

5-اصول حاکم بر اخلاق‌ زیستی

فارغ از امور شکلی از جمله فـقدان رویـه واحـد در خصوص اصول حاکم بر اخلاق زیستی و نـحوه بـیان آن در اعـلامیه نـکاتی قـابل ذکـر است:

1-نحوه بیان اصل،رعایت نشده‌ است.عنوان‌ ماده 3 عبارت است از «کرامت انسانی و حقوق بشر»عنوان ماده 4 عبارت است از«منفعت و ضرر»عنوان ماده 5«خودسامانی و مسئولیت فردی»است و ماده 6 عنوان«رضایت»را دارد،به همین نحو تـا‌ ماده‌ 81،پرواضح است که اصل را به این ترتیب بیان نمی‌کنند.تنها در ماده 8 و 21 دو اصل به نحو صحیح بیان شده است:«احترام به آسیب‌پذیری انسان و تمامیت شخصی»و«احترام‌ به‌ تنوع فرهنگی و تکثرگرایی».

اصول بنیادین اخلاق زیـستی عـبارتند از:اصل کرامت انسانی،غایت بودن انسان و منع استفاده ابزاری از او،اصل لا ضرر یا اصل سودمندی و یا اصل تقدم‌ منافع‌ بر‌ مضار،اصل برابری و منع تبعیض،اصل‌ احترام‌ به‌ خودسامانی و استقلال فردی و لزوم کسب رضـایت آزادانـه و آگاهانه، اصل احترام به حریم خصوصی،اصل رازداری و لزوم حفظ اسرار‌ پزشکی،اصل‌ احترام‌ به تنوع فرهنگی،اصل برتری منافع و سعادت بشر‌ بر‌ منافع محض علمی یا اجـتماعی،اصل بـرخورداری از حق سلامت و بهره‌مندی از آخرین دسـتاوردهای عـلمی و پزشکی،اصل ضرورت رعایت‌ ارزش‌های‌ اجتماعی‌ و خانواده و....

2-ماده 5 که عنوان«کرامت انسانی و حقوق‌ بشر»را با خود دارد، دارای دو بند است.در بند اول به درستی چنین آمده است:«کرامت انسانی،حقوق بـشر و آزادیـهای‌ اساسی‌ باید به طـور کـامل محترم شمرده شود.»در بند دوم بر امری‌ تأکید‌ کرده است که اگرچه می‌توان آن را از نتایج اصل غایت بودن انسان و کرامت انسانی‌ دانست‌21،اما‌ خود‌ اصل مستقلی در حوزه علوم زیستی محسوب می‌شود:اصل برتری مـنافع و سـعادت‌ بشر‌ بر‌ منافع محض علمی یا اجتماعی.

3-عنوان ماده 01 عبارت است از«برابری،عدالت و انصاف».در شرح‌ این‌ اصل‌ به این مقدار بسنده شده است:«برابری بنیادین همه انسانها در کرامت و حقوق باید‌ محترم‌ شمرده شـود بـه نحوی کـه با آنان به طور عادلانه و منصفانه رفتار‌ شود»

اولا:این‌ مسأله عام است و مربوط به علوم زیستی نیست.دست کـم، باید گفته شود:«در پژوهش‌ و کاربرد علوم زیستی و مانند آن باید کرامت و حـقوق بـرابر انـسانها مورد‌ توجه‌ قرار‌ گیرد.

ثانیا:اصل باید کاملا شفاف باشد.در عنوان،سه مفهوم برابری،عدالت و انصاف ذکر شده است.ولی در‌ شرح‌ آن از تـساوی ‌ ‌یـا برابری،اثری‌

نیست.ضمن این‌که روشن نیست تفاوت آن سه چیست؟اگرچه‌ به‌ نظر‌ می‌رسد یکی انگاشته شده‌اند.

6-اصل عدم تـبعیض و عـدم جـواز برچسب‌زنی

عنوان ماده 11 عبارت است‌ از[اصل‌]عدم‌ تبعیض‌ و عدم‌[جواز] برچسب‌زنی.

در شرح آن همین مقدار ذکر شده است که:«هیچ‌ فـرد‌ یا گروهی نباید به دلیلی مغایر با کرامت انسانی،حقوق بشر و آزادیهای اساسی،مورد تـبعیض یا برچسب‌زنی‌ قرار‌ گیرد.»

اولا روشـن نـیست تفاوت اصل عدم تبعیض که در ماده 11‌ آمده‌ است با اصل برابری،عدالت و انصاف که‌ در‌ اصل‌ 01 مقرر شده است چیست؟ ثانیا نسبت‌ میان‌ اصل عدم تبعیض و اصل منع برچسب‌زنی چیست که در کنار هـم به‌ عنوان‌ یک اصل تلقی شده‌اند.ثالثا این‌ اصل‌ چه ربطی‌ با‌ علوم‌ زیستی دارد؟

مهم،تأکید بر ابهام ماده‌ و اصلی است که اعلامیه درصدد تبیین آن است وگرنه بی‌گمان تدوین‌کنندگان آن،معنای‌ روشنی‌ از آن در ذهن داشـته‌اند،چنانکه بـامراجعه‌ به اعلامیه جهانی ژنوم‌ انسانی‌ و حقوق بشر و نیز‌ اعلامیه‌ بین المللی داده‌های ژنتیک انسانی،می‌توان معنای این اصل را به خوبی دریافت.ماده 6 اعلامیه‌ ژنوم انسانی و حقوق بشر‌ تصریح‌ می‌کند:«هیچ‌ فردی نباید بـراساس‌ ویـژگی‌های‌ ژنتیکی با هدف نقض‌ حقوق‌ بشر و آزادیهای اساسی،در معرض تبعیض قرار گیرد.»

یکی از دغدغه‌های اعلامیه بین المللی‌ داده‌های‌ ژنتیک که در مقدمه آن منعکس‌ است‌ عبارت است‌ از‌ خطرات‌ بالقوه جمع‌آوری،پردازش، استفاده و ذخـیره‌سازی دادهـ‌های ژنتیک انسانی به احترام به شأن و کرامت انسانی.به موجب بند 1 ماده‌ 5 اعلامیه،هرگونه بهره‌برداری از داده‌های ژنتیک انسانی‌ تنها‌ در‌ چارچوب‌ موازین‌ حقوق بشر مجاز‌ است.اعلامیه‌ به طور مشخص،مواردی از بهره‌برداری را ممنوع دانـسته اسـت.از جـمله موارد استفاده ناروا از داده‌های ژنـتیک،بهره‌برداری‌ از‌ آنـها‌ در جـهت تبعیض‌های نارواست.برای نمونه کارفرمایان و بنگاهها‌ ممکن‌ است‌ براساس‌ داده‌های‌ ژنتیک از استخدام برخی از افراد با ژنوم خاص خودداری کنند.در این صورت،این نـگرانی وجـود خـواهد داشت که گسترش چنین رویه‌هایی باعث می‌شود تـا افـراد انسانی همچون‌ کالا دارای قیمت‌های مختلف باشند و انسان در حد شی‌ء و ابزار،تنزل یابد و افراد دارای ژن ناقص همچون کالای ناقص ارزیابی شوند.در ادبـیات اخـلاق زیـستی،این پدیده برچسب‌زنی ژنتیکی نامیده‌ می‌شود‌ که هم می‌تواند نوعی تـبعیض ناروا باشد و هم اصل حرمت و کرامت انسانی را مخدوش سازد31 و 41.

7-رضایت آزادانه و آگاهانه

در اعلامیه بر لزوم کسب رضایت آگاهانه‌ و آزادانه تأکید شـده اسـت.بر پایـه بند 1 ماده 6،کلیه دخالت‌های پزشکی از اقدامات پیشگیرانه، تشخیصی و یا درمانی تـنها بـاید با رضایت قبلی‌ فرد‌ به صورت آزادانه و آگاهانه‌ و مبتنی بر اطلاعات کافی صورت گیرد.رضایت باید صـریح بـاشد و فـرد قادر باشد رضایت خود را در هر زمان و در هر شرایط و به‌ هر دلیلی بـدون تـحمل‌ هـیچ‌ ضرر و زیانی پس بگیرد.براساس بند 2 همین ماده،پژوهش‌های علمی تنها باید با رضایت قبلی،آزادانه،صریح و آگاهانه فـرد مـربوط صـورت گیرد.اطلاعات ارائه شده به فرد باید کافی و کاملا مفهوم‌ باشد‌ و به نحوه پس گرفتن رضایت،اشاره شـده بـاشد.فرد مربوط می‌تواند از رضایت خود در هر شرایطی و به هر دلیلی بدون تحمل هیچ ضـرر و زیـانی عـدول کند.

نکته مهم‌ این‌ است که‌ استثناء از این اصل،مجاز شمرده شده است. این استثناء هـرچند بـه سازگاری با معیارهای اخلاقی و حقوقی‌

کشورهای عضو و انطباق با نظام بین المللی حقوق بشر و اصـول‌ قـواعد‌ مـندرج‌ در این اعلامیه مشروط شده است،ولی این،بدان معناست که در مواردی،دخالت‌های پزشکی و پژوهشهای علمی بدون رضایت ‌‌آزادانـه‌ و آگـاهانه،مجاز است.

ماده 9 اعلامیه که در مورد احترام به حریم خصوصی‌ و رازداری‌ است، پس از تصریح بـر لزوم احـترام بـه زندگی خصوصی اشخاص و محرمانه بودن اطلاعات‌ مرتبط با اشخاص،اطلاعات شخصی افراد را برای مقاصدی که جـمع‌آوری شـده‌اند یـا بنابر‌ رضایت افراد مطابق با‌ حقوق‌ بین المللی به ویژه نظام بـین المـلل حقوق بشر،قابل استفاده یا انتشار دانسته است.اما پرسش این است که آیا رضایت از اعتبار و ارزشی مـطلق بـرخوردار است؟

اگرچه اصل اولی که‌ اعلامیه بر آن تأکید می‌کند،عبارت است از اصل کرامت انسان،ولی از تـقدم و بـرتری بلکه حاکمیت آن بر دیگر اصول همچون اسـتقلال فـردی و آزادی اراده سـخنی به میان نمی‌آورد،گویی اصل‌ رضایت‌ از اعتباری مـطلق بـرخوردار است،درحالی‌که این امر را نمی‌توان پذیرفت؛حق،قابل اعراض است،اما کرامت به عنوان یک ارزش بینادین،غیرقابل اعـراض اسـت.بنابراین،به رغم اینکه حمایت از خودسامانی و اسـتقلال فـردی پراهمیت اسـت،کرامت‌ انـسانی‌ مـی‌تواند آن را محدود کند.برپایه کرامت نه تنها تـکلیف بـه احترام به کرامت دیگران وجود دارد،بلکه همچنین هر انسانی،مکلف به عدم نـقض کـرامت خویش است.کرامت همواره حق انتخاب را‌ تـوسعه‌ نمی‌دهد بله گاه آنـرا مـحدود می‌کند8.

اهتمام فوق العاده به کـسب رضـایت،اختصاص به این اعلامیه ندارد. یکی از نکات مهمی که در اعلامیه بین المللی داده‌های ژنـتیک نـیز وجود‌ دارد‌ اهمیتی‌ است که بـرای کـسب رضـایت‌ قائل‌ شده‌ اسـت.در مـاده 2 اعلامیه،رضایت را عبارت از هرگونه مـوافقت آزادانـه،آگاهانه و صریح دانسته است که فرد برای آنکه داده‌های او جمع‌آوری،‌ بهره‌برداری‌ و ذخیره شوند،ابراز می‌نماید.در اعـلامیه،رضایت صـریح، شرط شده و برای‌ اصل رضایت،ارزش و اعـتبار مـطلق قایل شـده اسـت. ولی اگـر به واقع کرامت انـسانی را مبنا،اصل راهنما و برتر‌ از‌ اصول‌ دیگر تلقی کنیم،باید بپذیریم که این اصل می‌تواند بسیاری از‌ مطالعات و مـداخلات ژنـتیکی را محدود سازد.اقدامات توأم با رضایت فـرد هـم نـباید نـافی اصـل کرامت انسانی بـاشد.به‌ تـعبیر‌ دیگرنه‌ تنها کسی حق ندارد به کرامت دیگران آسیب وارد کند،بلکه هیچ‌کس‌ محق‌ نیست کرامت خود را آزادانـه و آگـاهانه مـخدوش سازد.اصل رضایت و آزادی اراده با تمام اهمیتی‌ که‌ دارد‌ خـود مـحکم اصـل کـرامت انـسانی است‌31.

نـمونه‌ای از این تحدید اراده در‌ پرتو‌ اصل‌ کرامت انسانی را می‌توان در رأی شورای دولتی فرانسه مشاهده کرد.شورا ضمن تأکید بر‌ اینکه‌ احترام‌ به کرامت بشری یکی از عناصر سازنده نظم عمومی فرانسه اسـت،اختیارات پلیس شهری را‌ برای‌ ممنوع کردن هرگونه نمایشی که تهدیدی علیه کرامت محسوب می‌شود به رسمیت شناخت.شورا‌ در‌ رأی‌ خود اظهار داشت:پلیس محلی به منظور تضمین احترام به کرامت بشری و تأمین نـظم‌ عـمومی،پرتاب‌ کوتوله‌ها در باشگاهها محلی را ممنوع اعلام کرده و بنابراین اقدام پلیس کاملا‌ قانونی‌ است‌41.در‌ این قضیه برخی از کوتوله‌ها اعمال محدودیت را با این دلیل غیر قانونی دانستند که‌ آنان‌ آزادانه و با رضـایت اصـیل و با دریافت دستمزد ماهانه، خود را‌ در‌ خدمت‌ باشگاه قرار داده‌اند واگر این پرتاب‌ها ممنوع شود آنان بیکار خواهند ماند.شورا در پاسخ به‌ این‌ استدلال‌ تـصریح نـمود که کوتوله‌ها حق ندارند کـرامت انـسانی خویش را نقض کنند‌ و هرگاه اجازه دهند.آنان را پرتاب کنند و از آنان به عنوان یک شی‌ء استفاده‌

شود،کرامت انسانی خود‌ را‌ نقض کرده‌اند.کوتوله‌ها چنین استدلال می‌کردند که آنان توسط دیـگران مـورد بی‌احترامی قرار‌ نگرفته‌اند‌ و صـرفا بـه عنوان ابزار به کار‌ گرفته‌ نشده‌اند،بلکه‌ آزادانه و بدون کمترین اکراهی در این‌ پرتاب‌ها‌ شرکت کرده‌اند.با این همه،شورا،رضایت و اراده آزاد آنان را معتبر نشناخت‌51.

دیوان اداری‌ فدرال‌ آلمان نیز در قضیه‌ای مشابه‌ مرسوم‌ به شهر‌ فرنگ،‌ کـرامت‌ انـسانی را نوعی تکلیف والا و ارزش‌ عینی دانست که رضایت افراد،نقض آنرا توجیه نمی‌کند.در این قضیه،شورا مجوز نمایش‌ شهر‌ فرنگ را به این سبب ملغی‌ نمود که در آن‌ یک‌ زن در دو وضعیت تحقیرآمیز‌ قرار‌ گرفته،با وی بـه مـثابه کالا رفـتار شده است.درحالی‌که مطابق قانون اساسی آلمان،احترام به‌ کرامت‌ انسانی و حمایت از آن‌ جزء‌ اصول‌ بنیادین قانون اساسی‌ اسـت.نکته‌ مهم این است که‌ دیوان‌ تصریح می‌نماید که در چنین مواردی رضـایت انـسان نـمی‌تواند نقض کرامت را توجیه کند61.

بی‌گمان‌ دخالت‌های پزشکی اعم از پیشگیرانه،تشخیصی و یا‌ درمانی و نیز‌ پژوهشهای‌ علمی برای حیات سالم‌ و آرام انـسانها،ضروری ‌ ‌اسـت. کسب سطح معقولی از سلامتی جسمی وروحی یک حق مهم انسانی‌ است‌ که بـدون پژوهـش و پیـشرفت علمی‌ به‌ طور‌ کامل،قابل‌ تحقیق‌ نیست.ولی آزادی پژوهش‌ نمی‌تواند‌ مطلق باشد و در صورت لزوم می‌تواند محدود شود.چنین ضـرورتی،آنگاه تحقق می‌یابد که پژوهش شأن و کرامت‌ انسانی‌ را که اساس تمام حقوق انسانی از‌ جـمله‌ حق‌ آزادی‌ پژوهش‌ عـلمی‌ اسـت نقض نماید.اقدامات مقرون به رضایت نیز اگر مغایر با کرامت باشد ممنوع است.بنابراین،اصل کرامت می‌تواند بسیاری از مداخلات و مطالعات علمی را حتی اگر با رضایت‌ اشخاص باشد،محدود سازد.

مطلق نبون اصل رضایت با تـمام اهمیتی که دارد در پاره‌ای از اسناد مهم بین المللی مورد توجه قرار گرفته است.بند 2 ماده 8 اساسنامه دیوان کیفری‌ بین‌ المللی«آزمایشان زیست‌شناختی»را از مصادیق رفتار غیرانسانی دانسته است.این مسأله به ترتیب از مواد 05،15، 041 و 741 کنوانسیون‌های چهارگانه ژنـو اقـتباس شده است.اگرچه مع ألاسف،آزمایش‌های زیست‌شناختی در هیچ یک‌ از‌ کنوانسیونهای چهارگانه و نیز قراردادهای الحاقی تعریف نشده است،اما مقررات کنوانسیونها هرگونه آزمایش علمی را حتی اگر با رضایت قربانی انجام شده باشد،در‌ صورتی‌ کـه بـه دلایل پزشکی موجه‌ نباشد‌ و به نفع او نبوده،ممنوع نموده است‌8

نتیجه‌گیری

پیشرفت در زیست‌شناسی،پزشکی و علم ژنتیک در عین حال که ابزار خدمت به جامعه بشری است،ممکن است‌ مورد‌ سوء استفاده‌های احتمالی واقع‌ گردد‌ و دارای عـواقب و پیـامدهای نامطلوبی برای تمامیت، شأن و منزلت و حقوق انسان باشد.برای پیشگیری از چنین عواقبی دو نهاد پراهمیت اخلاق و حقوق نقش بسزایی ایفاء می‌کنند.اعلامیه جهانی‌ اخلاق‌ زیستی و حقوق بشر که عنوان«اعلامیه جهانی علوم زیـستی،اخلاق و حـقوق بـشر»نام مناسب‌تری برای آن است،تلاشی است بـرای حـفظ اخـلاق و حقوق بشر در به کارگیری پزشکی،علوم زیستی و فناوریهای‌ مرتبط‌ با آن.اصل‌ کرامت انسانی،غایت بودن انسان و منع استفاده ابزاری از او،اصل لا ضرر یا اصـل سـودمندی،اصل بـرابری و منع تبعیض،اصل احترام به خودسامانی و لزوم کسب رضایت آزادانـه،اصل احـترام‌ به‌ حریم‌ خصوصی،اصل رازداری و مانند آنها قبل از آنکه در زمره قواعد حقوقی قرار گیرند،جزء اصول بنیادین اخلاق‌

زیستی ‌‌محسوب‌ می‌شوند.اگر اعلامیه‌ای کارشناسانه،اصولی‌تر،شفاف تـر و جـامعه‌تر تـدوین شود می‌توان به تأثیر بیشتر آن‌ امیداور‌ بود،که‌ متأسفانه اعـلامیه مورد بحث در این جهات ضعف‌هایی دارد.

واژه‌نامه

(1). Bioethics اخلاق زیستی

(2). Human‌ rights حقوق بشر

(3). Human Jenome ژنوم انسانی

(4). Human genetic data داده‌های‌ ژنتیکی انسانی

(5). Biological‌ ExPeriments‌ آزمایشات زیست‌شناختی

(6). Life Scienes علوم زیستی

(7). Human dignity کرامت انسانی

(8). No harm PrinciPle اصل لا ضرر

(9). Autonomy خودسامانی

(01). Non discrimination PrinciPle اصل عدم تبعیض

(11). Non‌ stigmatization PrinciPle اصل مـنع برچسب‌زنی

(21). Dignity کـرامت انسانی

منابع

(1).سـیمونیدس جانوس(3831):ابعاد،موانع و چالش‌های حقوق بشر نوین،چاپ شده در جانوس سیمونیدس(گردآورنده):حقوق بشر،ابعاد نوین و چـالشها،ترجمه دکـتر محمد علی شیرخانی،نشر گرایش،ص 52.

(به‌ تصویر‌ صفحه مراجعه شود) (8).قربان‌نیا،ناصر(7831):حقوق بشر و حقوق بشردوستانه، انتشارات پژوهشگاه فـرهنگ و انـدیشه اسـلامی،صص 723،801 و 312.

(9). Meron TH(1987).Human Right in Internal strife,Cambridge,Grotius,P.34.

(01).بند 2 ماده 1 کنوانسیون‌ سرکوب‌ و مجازات جرم تبعیض نژادی، ماده 1 کنوانسیون منع نـسل‌کشی،بند 1 مـاده 23 کـنوانسیون آمریکایی حقوق بشر ماده 72 و 92 منشور آفریقایی حقوق بشر و مردم.

(11). Ghandhi‌ PR(1995).International‌ human rights documents,London,Blackstone Press.

(21). Hill TE(1992).Dignity as Practical reason in kant's Moral theory,new York,Cor- nell University Press,P.47.

(31).نوبهار،رحیم:اعلامیه بین المللی داده‌های ژنتیک انـسانی، دغـدغه‌ها،رویکردها و سـازگاریهای‌ آن‌ با‌ دیدگاههای اسلامی،نامه مفید،ش 64،ص 98.

(41).برانکو،فیلیپ:آیا‌ تحقیقات‌ ژنتیک،آزادی‌های مدنی ما را تهدید می‌کند؟خبرنامه حقوق فـناوری،دفتر هـمکاریهای فناوری ریاست جمهوری،ش 7،آذر 28.

(51). Beyleveled D,Brwns word R(2002).Human Dignity in‌ Bioethics‌ and‌ Biolaw,Oxford University Press,PP.26-7.

(61).موسی‌زاده،محمد:کرامت بشری و شبیه‌سازی‌ انسان،مجله‌ پژوهش‌های حقوقی،6831 شماره 11،ص 272.

پایان مقاله